Is preken Gods woorden spreken?

Deze blog is ontstaan naar aanleiding van een artikel van Matthijs Schuurman op de website van de IZB. Ik had dat artikel gelezen en in een tweet opgemerkt dat ik het artikel van een zekere krampachtigheid vond getuigen inzoverre er een poging gedaan werd om, afgezien van het menselijke woord van de predikant, ruimte te maken voor het Woord van God zelf, terwijl toch altijd alle woorden van de voorganger diens eigen woorden zijn. Daarop ontstond een levendige Twitterdiscussie. Twitter leent zich minder voor diepgravende betogen en daarom heb ik voorgesteld mijn bezwaren tegen de gedachte dat een predikant de eigen woorden van God moet willen spreken, in een blog verder uit te werken.

UPDATE: De discussie is inmiddels HIER voortgezet
UPDATE: hier een reactie van Theo Pleizier
UPDATE: Hier een reactie van J.A.J. Pater

Wat bedoel ik precies?

Een eerste vraag is natuurlijk wat we precies bedoelen als we zeggen dat een predikant ernaar moet streven de eigen woorden van God te spreken. Voor mijn besef is deze visie op de inhoud van de verkondiging specifiek geworteld in de gereformeerde reformatie, dus tegenover de lutherse. Deze visie is dan ook nauw verbonden met een bepaalde visie op de Schrift. In de gereformeerde reformatie wordt, anders dan in de lutherse, een poging gedaan om de hele Schrift in haar historische zin Woord van God te laten zijn en als zodanig dus ook als geheel normatief te laten zijn voor geloof en leven. Aan een aantal historische nuances ga ik hier even voorbij, want juist deze gedachte is de basis voor een visie op prediking die in met name behoudend gereformeerde kring nog altijd veel invloed heeft. Het werd door Schuurman en Pater in de Twitterdiscussie zelfs de kern van de gereformeerde theologie genoemd.

In een kijk op prediking als Woord van God speelt een bepaalde ketting een rol. Die ketting begint bij God, waarbij God wordt gerepresenteerd door zijn Woord, diens Woord door de predikant en dat Woord dan als het goed is uiteindelijk landt bij de hoorders. Voorzover de predikant de Woorden van God, zoals neergelegd in de Bijbel, getrouw weergeeft in de preek, worden de woorden van de preek de Woorden van God. Voorzover ze niet overeenkomen met de Bijbel, blijven ze mensenwoorden. De predikant zal natuurlijkerwijs een sterke poging doen om in de uitleg van de Bijbel de Bijbel zo getrouw mogelijk weer te geven en er zo weinig mogelijk van zijn/haar eigen inbreng in mee te laten wegen. Deze visie heeft dan ook meestal een grote aandacht voor de (grond)tekst, een groot respect voor de boodschap van de tekst en een moeizame omgang met bijbelkritiek of moderne hermeneutiek tot gevolg. Ook legt het op de persoon van de predikant een grote potentiële druk, maar geeft het de predikant ook een enorme rol en dus grote waardigheid. Het is die dubbelheid die ik als krampachtigheid omschreef in het artikel van Schuurman. Als zondaar het woord van God spreken, dat kan toch eigenlijk niet. Alles dat van mij is, moet worden uitgeschakeld, maar ja, elk woord dat ik spreek is wel het mijne. Daarom: “Exegese, Exegese, Exegese – meine Herren” om maar even een woord van Barth te citeren. In het gesprek op Twitter werd het sacramentele van de preek meerdere malen genoemd: zoals Christus aanwezig is in doop en avondmaal, zo ook bemiddelt God het heil voor gelovigen door de prediking.

Existentieel bezwaar

Tot zover de weergave van wat ik beschouw als de kern van een visie op prediking als het spreken van de Woorden van God. Dan nu mijn bezwaren. Ik denk dat ik mijn bezwaren het beste recht doe door in te zetten met het bezwaar dat voor mij primair is: ik kan onmogelijk zo preken! Moet ik vanuit deze visie de preekstoel op, wat ik op zich erg graag doe, dan stop ik er onmiddellijk mee. Ik ben een mens, ik blijf een mens en ik ga dus geen enkele poging doen om de woorden van God te spreken. Tot in mijn diepste vezels is mij dit onmogelijk. Slecht argument, maar wel heel beslissend.

Theologisch bezwaar

Meestal is het zo dat je een bepaald diep existentieel bezwaar niet zomaar hebt. Bij nader inzien zijn er allerlei theologische culturele redenen waarom ik existentieel zo ga steigeren als mensen suggereren dat je in een preek de woorden van God zou moeten spreken. Zo’n theologisch bezwaar is bijvoorbeeld: een mens mag de woorden van God niet spreken, want dan plaatst zo iemand zich in de positie van God, die aan mensen niet toekomt. Doen alsof je God bent, is zonde. Ja maar, zeggen aanhangers van de genoemde visie natuurlijk terug: dat doe ik ook helemaal niet! Dat snap ik, dat dat niet de bedoeling is, maar het effect van de poging is wel een spel met de rol van God. Aan de ene kant houd je stug vol dat je er niet aan doet en het ook helemaal niet kunt, maar aan de andere kant is alles erop gericht om hier in het ondermaanse iets van het spreken van God op te roepen.

Ideologiekritisch bezwaar

Dat brengt me bij een ideologiekritisch bezwaar. De functie van predikant werd in de Reformatie ‘uitgevonden’ om ten opzichte van de oude traditie de functie van ‘priester’ te ontkrachten. Een dominee is geen bijzonder celibatair figuur die over meer genade en een andere natuur beschikt als iemand anders. Daarom werd het gezag van de predikant ook expliciet verbonden aan de overeenstemming van zijn/haar woorden met de Bijbel als Woord van God. In principe is dat een ideologiekritisch aspect van de Reformatie. Immers, ook leken mochten nu zelf de Bijbel lezen en kijken of ze het wel met hun dominee eens waren. Maar tegelijkertijd werd die ideologische functie van de dominee niet helemaal opgeheven. Het wordt voor niet ingevoerde kerkbezoekers wel heel lastig om de menselijke en goddelijke woorden uit elkaar te halen, zeker omdat ze een kennisachterstand hebben ten opzichte van hun predikant. In de praktijk bleef de machtspositie van de predikant daarom in stand of werd zelfs versterkt, omdat die veel sterker dan in de katholieke traditie daarvoor, tot een verbaal fenomeen werd gemaakt. De woorden van een priester zijn uiteindelijk slechts ritueel en ontlenen hun gezag niet aan het gezag van die ene priester, maar aan hun inbedding in de universele kerk. De preek in de katholieke traditie stelt niet veel voor en in een zeker opzicht is dat dus een voordeel.

Hermeneutisch bezwaar

Vandaaruit kun je een hermeneutisch bezwaar ontwikkelen. De predikant, zo is de stelling, spreekt de woorden van God inzoverre wat hij/zij zegt in overeenstemming is met de Bijbel als Woord van God. Moderne christenen/theologen zullen daartegen in brengen dat de Bijbel niet het Woord van God is. Met die identificatie heb ik ook moeite en ik denk zelfs dat ze katalyserend werkt om ook de ideologische rol van de predikant te versterken, maar ze staat denk ik toch los van een primair hermeneutisch bezwaar: de beweging naar de historische betekenis van de tekst is per definitie een beweging weg bij het heden en dus weg naar een boodschap van de tekst voor nu. Historisch onderzoek laat als het goed is de vreemdheid van de tekst ten opzichte van nu zien. Dat is heel waardevol om jezelf op een nieuwe manier door de tekst te laten uitdagen, maar die uitdaging kun je alleen zien als je als voorganger zelf vervolgens een beweging naar nu maakt. De gedachte dat je jezelf door goed luisteren naar de tekst zou kunnen uitschakelen en zo ruimte voor het spreken van God maken, lijkt mij dan ook onjuist. Daarom is het heremeneutisch gezien ook zo: als je preekt, maak jij als voorganger die beweging en zijn het dus jouw woorden. Daarvoor proberen via exegese en of gebed de autoriteit van God te claimen, is een ideologische manier om jouw essentiële rol in de verkondiging onzichtbaar te maken.

Pastoraal bezwaar

En dan is er tenslotte nog een pastoraal bezwaar. Het hoeft niet, maar ik denk dat in zeer veel gevallen de visie op de preek als Woord van God tot gevolg heeft dat de predikant dichter bij God dan bij de gemeente komt te staan. Dat heeft nogal eens tot gevolg dat de predikant vooral denkt te moeten zeggen wat God wel of niet goed vindt of geloofd moet worden, ook omdat de eigen ervaringen, gevoelens en gebreken van de predikant tot datgene behoren dat juist niet het Woord van God ter sprake brengt. Dat maakt het voor de predikant denk ik moeilijker om in de verkondiging zijn eigen menselijkheid positief in te zetten om te midden van alle gebrokenheid en het daadwerkelijke falen in ons menselijke bestaan de woorden van God te horen. Vanuit het perspectief van de predikant zelf gezien, lijkt het me dat er ook een pastoraal-psychologisch risico is dat de predikant zich in de omgang met prediking vervreemdt van zichzelf, omdat je psychologisch als voorganger toch iets zult doen met het verschil tussen God en jouw gebroken ik.

Hoe dan wel?

Dit is uiteraard vooral een kritisch stuk over een opvatting die ik niet deel. Tot slot heel even iets over hoe ik de preek dan wel zie. Voor mij is preken vooral, hoewel uiteraard een kwestie van spreken, luisteren en dan luisteren te midden van de gemeente. Als ik uitgenodigd wordt om ergens te preken, wordt ik afgezonderd om die keer de Bijbel uit te leggen en me te midden van de gemeente af te vragen wat dat Woord van die dag ons te zeggen zou kunnen hebben. In een kerkdienst heeft voor mij de Bijbel dan ook een hoge status. Hoewel ik moeite heb met een al te onfeilbare Bijbel, fungeert die Bijbel in de dienst wel als een tegenover, als iets dat tussen God en ons als hoorders instaat. Dat zegt niet altijd dat ik het met de tekst eens ben. Naar een tekst luisteren kan ook zijn: heel pregnant, soms verontrust en soms protesterend terugpraten, je zorgen uiten over wat er staat, maar wel altijd vanuit de houding dat je iets aangezegd wordt dat met het grootste respect gehoord en vaak ook gedaan wil worden. Vaak werkt preken voor mij ook als zoektocht naar de plekken waar onze ervaring of onze leefwereld schuurt met die van de tekst, op zoek naar wat we zouden kunnen leren van dat schuren, wat het zegt over de tekst en over ons. Een enkele keer schuren ook verschillende bijbelgedeelten met elkaar. Dat schuren hoeft zeker niet altijd onprettig te zijn; het kan ook het effect hebben van een opluchting of troost, in de zin dat we onze ervaringen van pijn en falen laten schuren met Gods woorden over Gods zorg en nabijheid.

UPDATE: De discussie is inmiddels HIER voortgezet
UPDATE: hier een reactie van Theo Pleizier
UPDATE: Hier een reactie van J.A.J. Pater